فلسفه اجتماعی حافظ ابراهیم از خلال شعرش

در اولین فصل از باب یکم، محیط خانوادگی حافظ را بررسی کرده و در فصل دوم به تجزیه و تحلیل حیات فکری او پرداختم. در این فصل بیان شد که علم آموزی حافظ بطور رسمی بسیار محدود و اندک است اما دانش اندوزی او بطور غیررسمی که شامل قرائت دیوانهای شعر و همنشینی شعر و همنشینی با اهل علم و ادب می باشد بسیار گسترده و وسیع بوده لذا دایره معلومات و آگاهیهای او را گسترش داده و با استفاده از حافظ قوی خویش که بهترین کمک کننده و یاور او در این امر بوده است توانست به بیانی شیوا و توانا مسلح گردد. از آنجایی که اوضاع سیاسی هر کشور اثر مستقیمی در شعر و ادب آن دارد در باب دوم به بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی پرداخته و انعکاس آنرا در شعر حافظ یاد آورشده ام. در باب سوم که شامل مضامین اجتماعی است موضوعات "اخلاق - فقر - یتیمان و غیره" را معرفی نمود و میزان توجه حافظ به آن را بیان کردم. آنچه در این بخش قابل توجه و اهمیت می باشد این است که حافظ ضمن شناساندن بلاهای جامعه خویش سعی می کند طریقه مداوا علاج آن را نیز معرفی نماید و مردم را به آن آگاه سازد. گر چه حافظ در مسائلی چون "اخلاق" و "حجاب " رای و نظر خویش را مبهم و گسترده بیان کرده و به تجزیه و تحلیل آن نپرداخته است و مسئله را آنقدر وسیع مطرح نموده است که نتیجه گیری و استخراج دقیق نظر او امری مشکل می باشد. اما در بقیه موارد چون طبیعی دلسوخت که شاهد فساد و تباهی پیکره اجتماع و فرهنگ خویش می باشد با عشق و علاقه فراوانی که به اصطلاح و پیرشفت میهن خویش دارد به بررسی مسائل پرداخته و به شیوه های مختلف سعی نموده است که صورت دقیق و صحیحی از موضوع را در ذهن شنونده و خواننده شعر خویش مجسم نماید و در بسیاری از موارد او را به تفکر و اندیشه وادار کند.